Cách mạng tháng Tám vừa thành công, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời chưa được bao lâu, thực dân Pháp đã trở lại xâm lược nước ta.

Với tinh thần kiên quyết bảo vệ thành quả cách mạng, “Không chịu mất nước, không chịu làm nô lệ”, quân dân ta đã anh dũng chiến đấu, chống bọn xâm lược. Trong những tháng năm đầu của cuộc kháng chiến quyết liệt, nhiều đồng bào, chiến sỹ đã ngã xuống hoặc đổ máu trên các chiến trường.

Theo lời kêu gọi của Đảng, của Chính phủ và Bác Hồ, kế thừa truyền thống “nhân ái, thủy chung” của dân tộc, nhân dân ta đã dành tất cả tình thương yêu của mình cho các chiến sỹ và đồng bào đã vì sự nghiệp độc lập, tự do của Tổ quốc mà bị thương hoặc hy sinh. Đầu năm 1946 “Hội giúp binh sỹ bị nạn” ra đời ở Thuận Hóa (Huế), rồi đến Hà Nội và một số địa phương khác… Sau đó ít lâu được đổi thành “Hội giúp binh sỹ bị thương”. Ở Trung ương có Tổng hội và Chủ tịch Hồ Chí Minh được bầu là Chủ tịch danh dự.

Chiều ngày 28-5-1946, tại Nhà hát Lớn Hà Nội “Tổng hội” tổ chức một cuộc nói chuyện quan trọng để kêu gọi đồng bào ra nhập Hội và hăng hái giúp đỡ các chiến sỹ bị thương.

Để giúp chiến sỹ trong mùa đông giá rét, cuộc vận động “Mùa đông binh sỹ” được tổ chức trong cả nước, mở đầu bằng buổi lễ xung phong “Mùa đông binh sỹ” do Hội Liên hiệp quốc dân Việt Nam tổ chức chiều ngày 17-11-1946 tại Hà Nội. Hồ Chủ tịch đã đến dự buổi lễ và tặng chiếc áo mà Người đang mặc (chiếc áo sau này bán đấu giá được 3.500 đồng).

Khi cuộc kháng chiến toàn quốc bùng nổ, ngày 19-12-1946, theo lời kêu gọi cứu nước của Bác Hồ, nhân dân cả nước nhất tề đứng dậy, kháng chiến với tinh thần “Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh’. Số người bị thương và hy sinh trong chiến đấu tăng lên. Thương binh, Liệt sỹ trở thành vấn đề lớn.

Trước yêu cầu bức xúc đó, cùng với việc tiếp tục kêu gọi giúp dỡ thương binh, gia đình tử sỹ, ngày 16-2-1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh số 20/SL “Quy định chế độ hưu bổng thương tật và tiền tuất tử sỹ”. Đây là văn bản pháp quy đầu tiên khẳng định vị trí quan trọng của công tác thương binh liệt sỹ đối với công cuộc kháng chiến cứu nước của dân tộc.

Để chỉ đạo công tác này trong cả nước, ngày 26-2-1947, Phòng thương binh (thuộc Chính trị Cục Quân đội nhân dân Quốc gia Việt Nam) được thành lập vào đầu tháng 7 năm 1947, Bác Hồ đã đồng ý cho thành lập Ban vận động tổ chức “Ngày thương binh toàn quốc”.

Cũng trong thời gian này, tại một địa điểm xóm Bàn Cờ, xã Hùng Sơn thuộc huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên, các Đại biểu Tổng bộ Việt Minh, Trung ương Hội Phụ nữ cứu quốc, Trung ương Đoàn Thanh niên cứu quốc, Nha Thông tin tuyên truyền và một số địa phương đã dự một cuộc họp. Tại cuộc họp này, theo đề nghị của đại diện Chính trị Cục, Quân đội Quốc gia Việt Nam, các đại biểu đã nhất trí chọn ngày 27-7 hằng năm là Ngày Thương binh toàn quốc. Ông Lê Tất Đắc, đại diện Chính trị Cục, Quân đội quốc gia Việt Nam, tham gia cuộc họp đã tóm lược về ngày đáng ghi nhớ này bằng câu ca dao:

“Dù ai đi Đông về Tây

27 tháng 7 nhớ này thương binh

Dù ai lên thác xuống ghềnh

27 tháng 7 thương binh nhớ ngày”.

Chiều ngày 27-7-1947, Ngày Thương binh toàn quốc” mở đầu bằng cuộc mít tinh lớn được tổ chức tại xã Hùng Sơn, huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên.

Trong lời kêu gọi nhân Ngày Thương binh, tử sỹ, Ngày 27-7-1948, Chủ tịch Hồ Chí Minh viết: “… Thương binh và tử sỹ đã hy sinh cho Tổ quốc, đã hy sinh cho đồng bào.

Để báo đáp công ơn đó, Chính phủ phải tìm mọi cách để giúp đỡ anh, em thương binh và gia đình tử sỹ.

Tôi cũng rất mong muốn đồng bào sẵn sàng giúp đỡ họ về mặt vật chất và tinh thần…”.

Từ đó, hằng năm cứ đến ngày 27-7, Bác Hồ đều gửi thư thăm hỏi, động viên, nhắc nhở mọi người phải biết ơn và hết lòng giúp đỡ thương binh, gia đình liệt sỹ.

Từ tháng 7-1955, Ngày Thương binh được đổi thành “Ngày Thương binh- Liệt sỹ” để ghi nhận những hy sinh lớn lao của đồng bào, chiến sĩ cả nước cho chiến thắng vẻ vang của toàn dân tộc.

Từ năm 1970, Chính phủ cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam quyết định lấy ngày 1-12 hằng năm làm Ngày Thương binh- Liệt sỹ. Theo đó, hằng năm đến ngày 1-12, cùng với việc cử đoàn đại biểu đến tặng quà, úy lạo thương bệnh binh, gia đình liệt sỹ, Ủy ban Trung ương Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam đều có thư động viên, thăm hỏi thương binh, bệnh binh, gia đình liệt sỹ và nhắc nhở quân dân các địa phương quan tâm, săn sóc, giúp đỡ anh chị em.

Sau giải phóng miền Nam, thống nhất Tổ quốc, theo Chỉ thị 223/CT-TW ngày 8-7-1975 của Ban Bí thư Trung ương Đảng từ năm 1975, ngày 27-7 hằng năm chính thức trở thành “Ngày Thương binh - Liệt sỹ” của cả nước.

Trải qua hơn nửa thế kỷ với các tên gọi "Thương binh toàn quốc”, “Ngày Thương binh- Liệt sỹ” và được tổ chức trong những hoàn cảnh khác nhau (chiến tranh, hòa bình ở một nửa đất nước, đất nước thống nhất, cả nước tiến hành công cuộc đổi mới), nhưng đúng như mục tiêu đề ra ban đầu, mỗi năm đến Ngày Thương binh- Liệt sỹ 27-7, trên đất nước ta lại dấy lên nhiều việc làm thiết thực, đầy tình nghĩa chăm sóc thương binh, gia đình liệt sỹ, gia đình có công với cách mạng, thể hiện truyền thống “Hiếu nghĩa bác ái” “Uống nước nhớ nguồn’, lòng quý trọng và biết ơn của Đảng, Nhà nước và nhân dân ta đối với những người đã vì, độc lập, thống nhất Tổ quốc, vì tự do và cuộc sống bình yên hạnh phúc của nhân dân mà hy sinh cống hiến.

Nhân dịp Kỷ niệm 50 năm Ngày Thương binh- Liệt sỹ, Ngày 27-7-1997, tại xóm Bàn Cờ, xã Hùng Sơn, huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên nơi chứng kiến sự ra đời của Ngày Thương binh toàn quốc, Bộ Lao động- Thương binh và Xã hội và Ủy ban nhân dân tỉnh Thái Nguyên đã khánh thành khu Lưu niệm ngày 27-7 và dựng bia Kỷ niệm với nội dung được khắc trên bia như sau:

“Nơi đây ngày 27 táng 7 năm 1947, 300 cán bộ, bộ đội và đại diện các tầng lớp nhân dân địa phương họp mặt nghe công bố bức thư của Bác Hồ, ghi nhận sự ra đời của Ngày Thương binh - Liệt sỹ”.

Cũng nơi này, đã được Nhà nước công nhận là Di tích lịch sử cấp quốc gia đặc biệt năm 1997.

Nguồn: Tài liệu Tuyên truyền Ngày Thương binh - Liệt sỹ